Thursday, August 23, 2007

Ziangruangah FALAM Humhual Attul!!

Ziangruangah Falam Humhual a Ttul?

Falam humhual ti tikah mi hrekhat hrang ahcun lamzin bituk ah Falam pawl an feh ih pengkhat le pengkhat do dal awknak, asilole, Kawl rakap kumpi hmanrua vekin cangvai vekin tla a hmusualtu an um thei. Khatlamah cuvek lamzin zawngin feh theih khal asi. Cun, a dangzawngin, Falam Humhual a dingsuak tikah Falam misa, nulepa pawl hoha nakin, ram le miphun thu ah an tthangharh thar sal, cangvaihnak thar a suak asi tiah ruat khal a theih, cucu asi ding taktak, a sitaktak tiah zapi’n ruat asi. Curuangah, mipi, Falam misa siseh lenglam mi (laimi midang pawl) in siseh hmuhdan dik, asinak taktak theih fiang a tha zet. Hnatuan tu pawl khalin Laimi le Laimi lakah hmuhsual theihsual awknak um lo ding thuhla fiangfel zetin theihter, tlangaupi a thupi zet fawn. Santhar san ahcun leitlun mipi pawl hna sungah a lut rero mi thu pawl hi a cang taktak mi thudik ih hrek fang lawng a tel ih a hrektluk cu thuphan, belh bawm mi fang asi ti asi laiah Humhual khalin a tuah mi, a dinpi mi, a lamzin zawh mi cu a tuahmi thawn a pehpar mi milai zapi hnenah fiang kelkel in asinak vekin atheihter theu a thupi.

A hmaisa bikah, mi zapi ten thinlung sugnah fiang kelkel in kan theih ttul mi cu, Falam misa tel loin Chin miphun thuanthu ziktluak le tlamtling zetin tuahtthat a theih lo. Cuvek thotho in Tedim, Hakha, Matupi, Mindat kan unau pakhatkhat tel lo khalin Chin miphun thuanthu tuahttthat theih asilo. Curuangah, Falam misa pawlin kan peng kan ram mipi duhzawng, duhlozawng, ziangvek tuahnak, cangvaihnak pawlin kan mipi lungawinak a siatsuah ih kan mipi duhzawng lamzin a sial asi timi kan aupi ve a tul. Cuticun kan Chin miphun thuanthu tiluang sersiam that tul mi pawl cu amah le cante ah tuah famkim asi thei nak ding hangah. Kan mah Chin pawl tuahnak siseh Kawl le miphun dang, ramdang misa pawl lala in siseh kan peng kan ram kan mipi pawl thawn a pehpar mi an tuah mi pohpoh ah mipi auaw ausuah pi ve thei dingin lamzin pakhatkhat kan awn a tul ve. Cucu Falam Humhual in a tuah dingmi thupi bik pakhat asi.

Falam Humhual dinnak san:

Falam Humhual a dinnak san, a umsan, cu CNF/A pawlin Falam mipi lungawinak a siatsuah, mipi an vel an thawi, an ti rethei, an duh lo cingin sumpai an laksak, CNF/A pawl ruangah Kawl ralkap pawlin kan ram mi an tuahsiatnak mipi in an tuar thei lo, cu pawl ruangah asi ti cu Humhual ttuanvo nei tu pawlin an sim suak zo. Cumi lawng siloin Humhual in tumtah dang tampi, le thupi sawn a nei ti khal mipi hnenah theihter zo mi asi.
Humhual cun Laimi,Chin miphun thuanthu tuahsiat tu, Laimi (Chinmi) tuahnak ruangah siseh miphun dang, Kawl le ramsung ramleng mi siseh kan miphun, kan mipi lungawinak siatsuah tu, kan miphun thuanthu tuahsiattu hmuahhmuah cu kan neihsun sumsaw bungrua le thazang hmangin a do ding mi asi. Curualrual in, Falam misa pawlin ziangtin kan peng kan ram kan miphun hrangah thiltha kan tuah tlang thei ding, ziangtin kan Chin miphun, pengdang misa pawl thawn rualremnak kan hawl ding, ziangvek tuahnak pawl hin Chin miphun thuanthu le lungrualnak a siatsuah in a tuah tha, a tufang thuanthu santiluang parah senpi vangtlang miphun thuanthu tuahtha dingin ziangvek tuantlang le tuah tlang thei mi kan nei, tvp, thu ruattlang in phurnak le duhnak neihmi sumsaw, ruahnak le thazang suah in ttuang tlang ding tumtah le tuan rero asi. Humhual in a tuah dingmi a tttuan suak thei ding maw ding lo timi cu Humhual thawn a pehpar mi mailai mimal pakhat cio in ziangtluk tiang an miphun, ram le senpi vangtlang tthatnak hrangah an pe aw thei, an zuam ih an ttuan timi parah a tthum aw asi.



Humhual in ziang a hum ding?

Pu Khuang Lian in asim zo bangin Laimi pawl thuanthu, Kawlram ram dinkhawn zalen hnu lamah, zoh mawi lo, riahsiat thlak zet tampi sim ding a um. Tuihlan kum 100 rei, mirang pawl an ra thlen hlanah, Lami pawl cu phun hnam fatete rak that aw rero, pipu ral rak do aw rero an rak si. Mirang kut hnuai le Kawl pawl kuthnuai kan tlen hnu ah pipu ral do awknak cu a reh ih zalennak, rualremnak, ram dinkhawm sungah Chin miphun khal miphun pakhat dinhmunah dingin ram thurelnak (political administration) pakhat hnuaiah kan rak um khawm. Falam misa pawl hi pengdang kan unau pawl hnak in kan tthacuang kan ti lo hmanah Chin mi zapi lungrualnak le pumkhat sinak siatsuah ding zawngin a cangvai dah lo mi kan rak si. Mirang pawl khalin Falam khawlipi cu Chin ram khawlipi, hmunpi bikah an rak ruat ih Falam tong khal Chin miphun tong siding tiangah an rak ruat. Cun, Chin miphun pawl lungrualnak, khuahlan uknak tanta in mipi lalnak (democracy) uk awknak thawn Chin miphun kaihruai aw dingin Chin mipi palai pawlin lungrualnak thu an rak tuah tik khalah Falam khawlipi ah rak tuah asi. Falam khawlipi cu Chin miphun lungrualnak tarfung (symbol) asi kan ti thei.

A tawizawngin kan sim asile, kan pupa sanah lei doral an rak do aw rero nan mirang, miphun dangin an rak do tikah an rak ttang tlang ih an rak do; anmah le anmah (phunhnam fate) lei doral rak do aw rero cu Kawlram miphun dang pawl thawn Ram Dinkhawm an din tikah mah le mah do aw nawn loin lungruaknak thawn miphun pakhat dinhmunah an rak ding; Chin miphun lungrualnak ding le ram mipi kaihruai awknak thu ah khuahlan lal san (fuedualistic chieftainship system) cu tanta/thleng in mipi lungawinak cu thupi bik ah ruat in mipi lalnak (democracy) uknak thawn hmuntin le ramtthen tinah a ummi Chin mipi kai hruai aw dingin Falam khawlipi ah Chin mipi lungruaknak an rak tuah; Kawlram pum le Chin miphun lakah Falam khua le ram, a mipi, hruaitu pawl khal duhnung le lawmtlak, miphun duhnung, zapi pawm theih, ram thu relnak khalah thu-lai ruat le hoha tu, a khua le mipi khal miphun dang pawlin pawl-nuam le hnatuanpi nuam an timi, a khua khal um le tlanlen nuamnak hmun an rak timi asi. Cucu kan miphun sersiam tu Khawzing Pathian in kan peng kan ram kan mipi kan miphun hnenah canpual in pekmi, kan ram miphun le ramkulh thuanthu ah kan peng kan ram le kan milesa in thuanthu canpual an rak neih mi asi. Cucu Falam Humhual in a humhim dingmi asi. Curualrual in, kan miphun sersiam tu Khawzing Pathian in kan miphun, kan peng kan ram, kan mipi hnenah canpual le canvo a pek rualrual in tuanvo, mawhphurhnak khal a pek ve asi. Cutin thuanthu in kan mipi liangparah a tthum mi tuanvo mawhphurhnak cu tuansuak thei dingin Humhual cun lamzin hawlin mipi dung le hmaiin a fehpi ding mi asi.

Aliam cia mi thuanthu ah Falam khawlipi ihsin siseh Falam misa kutsung ihsin siseh mawi lo thau lo, mualpho tlak zet, riahsiat thlak zetin, laksuah sak mi canpual, dinhmun, le canvo ttha pawl ruatin nauhak te pakhat’n a kutsung ih cawhnawi bung a ttah rero vekin ttah rero ding kan si nawn lo. Cuti rualrualin, Laimi pawlin kan theih ttulmi, kan zir ttulmi, thanthu in in zirh le thehter mi pawl kan zir, theih le fimkhur ttulmi a um: Kawl miphun pawl thawn peh tlai aw mi kan si tikah Kawl miphun, hotu pawl thinlungput, kan Chin mi lakah kanmah sung lala lungput le mizia, pengdang mi lungput mizia, mibur le mimal thinlungput mizia pawl kan theih thiam ih ziang kan tuah tik khalah kan fimkhur ttul mi a um. Kawl pawl cun kan miphun thuanthu le nunphung siatsuah tahrat in kan ca kan tong hman zir thei loin Kawltong le nunphung inzir ter ih kan fale te pawl cun kan miphun sinakah porh awknak (national pride) nei nawn lo dingin a phunphun an tuah. Fimthiamnak, pursum leilawnnak, kumpi hnatuan le senpi canpual hmuahhmuah an kut sungah an retih kanmah laimi cu sal tlukah an canpual vek co ban lo ah in ret ttheh. Kan pengpi pawl lala khalin kan peng kan ram misa lakah duh-amnak thawn kan mipi mittlii tlak le riahsiatnak cu pawi tinak sete hman nei loin kut an thlak in an cangvai. Cuvek milai pawl lakah kannih Lami pawlin ziangtin mibur in a hlawm in kan cangvai in ke kan kar ve ding timi thu ruat khawm a ttul, hma lak tlang a ttul.

Miphun ral, rualpitha, tuahtha tu le siatsuah tu theihfiang a ttha:

Culailakah, hihi thiehfiang le fimkhur a ttha. Kan miphun thuken vekin hi hi kan zapi cinken a ttha. Miphun dang khal sisehla, Chin mi pengdang misa khal siseh, kanmah sung lala ihsin siseh, kan mipi mitthli tla ter tu, kan mipi lungawinak siatsuahtu, kan fala pawl duhlo cingin a ihpi rero tu, kan fala tlangval le mino ttha ttha zuu le siatnak sii tthalo thawn a thlem rero tu, kan milesa pawlin thiltha tuah dingin an zuamnak lamzin dal tu, siatnak in kan milesa a phiar rerotu, cu pawl cu kan miphun ral an si. Cun khatlamah, cuvek milai pawl thawn rualpithat tuahtu, hnihsuak sai tlang, arsa barh aw rero tu mimal, mibur, pawlkom pawl khal kan miphun hrangah rinsan tlak le kan miphun thuanthu tuahtha tu, kan mipi lungawi zawng hawl tu le tuahtu an si thei lo ti kan theih a tha fawn. Pacang pakhat cu a fanu pawngsual, duh lo cingin ihpi rero tu thawn hni suamso in rawl a ei thei ding maw? Fapcangttha pakhat cu a fapa zundi pawt thlohthloh in a vel rero tu pa thawn zianghman thei lo bangin rawl thaw le zuu thaw a in rero thei ding maw? Pacangttha pakhat cu a nulepa thinphang le ttih le khur in a tuahtu/rettu pawl thawn zuu le sa an barh aw rero thei ding maw? Mimal, mibur, pawlkom ziangvek zovek pawl hi kan miphun siatsuahtu, kan mipi lungawinak siatsuahtu, kan miphun thuanthu tuahsiat tu an si timi fiang kelkel in kan theih le fimkhur a ttul tuk tlang.

A liamcia a hlo zo mi pawl lakah laksal theih lomi an um vekin laksal le tuahtthatsal theih mi an um. Kan hloh mi lakah, khawpi sinak, zung tumpipi umnak, vanzam ttumnak um ding, phunsang tlawng um ding, tvp, cu pawl hmuahhmuah hnakin a pawimawh bik kan hloh mi a um pang maw? Kan miphun, Chin miphun, Laimi sinak thinlungput kan hloh pang maw? Pacangttha, pa ralttha, pa rin-um, pa taimai, midang zawnruat thei, nuhmei farah nauta bawibawi le sawmdawltu sinak, senpi vangtlang hrang taimaknak, dingnak le diknak kenkawh tu, miphun rinum kan sinak pawl hi kan thloh pang maw tihi a phan um bik mi asi. Mitin hmuh theih mi le kut in tham theih mi thilri pawl a hloh tikah kan miphun sinak zianghman a hlo lo, kan thinlungput, kan milai sinak lungput pawl a siat, kan hloh asi ahcun zianghmuahhmuah kan hloh sawn asi. Cucu hlo lo dingin, a hlo khal asile la kir sal in Humhual in a humhual dingmi asi.

Mipi in teh ziangvek ttuanvo kan nei?

Atuvek thuanthu santiluang lakah kan mipi in teh ziang kan tuah thei mi a um? Kan miphun kan peng, kan ram, kan khawpi, kan mipi cu cawimawi le upat hlawh cu kan duh cio! Kan khua kan ram cu mi zapi in nuam an timi ram nuam khaw nuam sisehla kan duh cio! Aisle, kan duhmi cang dingin ziang kan tuah mi a um? Kanmah lakah Lairam Kawlram a suahsan hmaisasa in kan khawlipi cu dunglet hman an hawih nawn lo. Tthangthar no nawn a fim hmaisasa le neih hmai sasa in ramdang khawdangah an tlansan theh asi lo maw? Lailam lothlo, pitar putar, cathiam lo tete, harsa tete pawlin kan khua kan ram cu ceimawi hai sehla cu le kannih hmundang ramdang ramleng um pawl tla rak porh aw ve sehla, kan duh asi lo maw? Kan duhmi ngah ding in kan tuah mi ziang a um? Kan peng kan ram misa pawl cu Chin miphun lakah siseh Kawlram pumhuap in siseh international ah siseh upatlak in kan miphun cawisang tu si hai sehla kan duh asi lo maw? Cuti rualrualin kanmah lakah cuvek milai suak thei dingin ziang kan tuah mi a um? Kanmah lakah cuvek senpi vangtlang thu thawn pehpar in cangvaihnak hrang phurnak nei tu pawl ziangtiang kan bawm in tha kan pek? Culole a linglet in cuvek milai zohso ding an um zik tinten dung lam ihsin a ke ziangtin kan phet thei ding tiah neihsun fimnak le tongkam hmang in kan aukio sawn ttheu asi pang maw? Kanmah lakah cuvek milai suak thei dingin attul mi upatnak, thapeknak, cawimawinak, bawmnak teh senpi tangrualin kan pek mi a um dah maw? Kanmah hman in upatnak kan pek thei lomi cu miphun dang, hnamdang, ramdang mi pawlin uptnak rak pe in an cawisang ding tiah ruahsannak cu umze nei lo asi ti theihfiang a tha. Leitlun ramtin le hmuntinah a tthek darh mi tthangthar no nawn pawl lakah Ram le miphun a cawisang thei ding, miphun ro a rel thei tu ding, fimnak thiamnak a nei tu, pum pe aw thei pawlin ramsungah kir sal in siseh mipi senpi vangtlang hrangah hnatuan an zuamnak ding hrangah kan mipi in sangka kan awn ih thinlung kan pek, hmun kan khuarsak a ttul kan ti cio lo maw? Fimthiamnak lam kan zoh asile kan mino pawlin leitlun khawmual thu, ramthu, senpi vangtlang rorelnak thu lam zirnakah zo si a feh um? Sumpai hlawknak lam zirnak lawng hi kan nulepa khalin tha an pe ih kan mipi khalin an cawisan mi asi sawn lo maw? Nunnak pe in ram le miphun hrangah kekar ngam teh um hai sehla mipi pawl ziangvek tiang kan ttang ngam ve ding? Kan miphun, kan ram cawimawinak le hminthatnak ngah dingin siseh thuanthu in kan miphun, kan ram kan mipi parah canpual le canvo tha a pek mi humhual thei dingin le thuanthu in ttuanvo a pek mi pawl tlamtling zetin ttuansuak thei dingin pek awknak um loin a lak in zohman in in tuahsak lo dingin pek awknak a um lo asile kan hmuh dingin lungawinak thar cu simlo a um cia hman zianghman hloh ding kan neih nawn lo tiang kan hloh vivo lai ding asi ti mi senpi in kan theih cio a ttha.


Pawlkom le mibur pawl teh?

Kan mibur pawlkom awknak pawl zoh hnik uhsi! Biaknak lam pawlkom cangvaihdan hi tahtthimnak vekin zoh hnik uhsi. Kawhhran tinah kawhran hruaitu le upa pawlin kan member pawl hnenah ziangvek thu kan fah/sim? Ram le miphun thu ah cangvai tu pawl, kan mipi tuarnak ausuah pi tu pawl, kan ram le miphun thuanthu tuah tha dingin, santiluang cu mipi lungawizawngin a luan theinak dingah tiah khawruat in a zuam tu pawl thape dingin kan milesa pawl hnenah thu kan forh fial dah maw? Kan ram le miphunt thuanthu hi khui lamzin zawh in a luang ih mimal pakhat cio in zumtu ttha dinhmun in ziangvek ttuanvo kan nei cio timi thu the kan ausuahpi dah maw? Kan miphun sinak kan tong, kan nunphuhng pawl teh kanmah le pawlkom cio ah kenkawh dingin tha kan pe aw aw in thu kan khiah dah maw? Hmun hrekhat ahcun ram le miphun thu hla a tawlrel le a ngaihven paih deuhdeuh cu satan dungtlun le zum lo tuvekin kan ruat ih kan milesa pawl hnenah thusia kan forh sawn ttheu pang maw? Kan ram le mipi in miphun dang pawl cu ttih in, kan nunphung, kan tong pawl cu kenkawh thei lo dingin tlawng cazir nak khalah miphun dang tong cu kan fale pawlin an zir dingih miphun dang nunphung in an nung ding cu kan miphun sersiam cu Khawzing Pathiang lunghmui zawng asi ding tiah Laimi pastor le kawhhran upa pawlin teh kan ruat maw si? Kan fale pawlin tlawng ca an zirnakah kan biakmi Pathian thu thawn a mil aw mi zirnak, nunmawi le thuanthu zirh thei ve ding cu kan miphun Pathian duhzawng le lunghmui zawng asi tiah kan ruat cio lo maw si? Kan telefa tthangthar pawl cu ttihnak thinlungput thawn an umnak hmunkipah an umih “ttihnak” thinlung an tthancih ding cu Khawzing Pathian duhmi asi tiah kan ruat mawsi? Cuvek santiluang ttha lo, thuanthu sia tuah ttha dingin mi zo khalin ttuanvo kan nei cio tiah kan ruat lo mawsi? Khawzing Pathian thawn hmaiton in kan tawn awk tikah “Nangcu biakin ah kawhhran upa, pastor na si ruangah ram le miphun thuanthu tuahttha dingin ttuanvo zianghman na nei lo” inti ding tiah kan ruat mawsi? Sile, Pathian thu vekin kan milesa kan um ding cu a ttha, sihman sehla Pathian thu vekin kan um tikah kan miphun thuanthu ram le miphun thuanthu in kan liangparah tuanvo in tthummi pawl cu kan dungtun thei lo asi ti khal mi senpi theih a tha kan ti cio lo maw? Biaknak lam pawlkom hi tahtthimnak vekin simmi asi sawn. Cuvek thotho in mibur le pawkom pakhat cio in ram le miphun thuanthu tuahtha dingin tuanvo kan nei cio ih cui ttuanvo kan neih cio mi cu ttuan ve cio dingin Humhual in a ti thei tawk hma a la sawn ding in a alng.

Pawlkom dang tete kan pawlkom awknak khalah cuvek thotho in tuanvo kan nei theh! Kan pawlkom awknak ih a tumtahtawp (end goal) cu ziang asi? Pawlkom sungah kan upapa deuhdeuh upat pek awknak, pawlkom sungtel pawl diriamnak fangfang maw si? Zo vek milai khalin ram le miphun thuanthu tuahtha dingin ttuanvo kan neih cio vekin mimal pakhat cio ih kan tuah mi hin a ttha lam asilole a siatsuah lamah kan tuah mi cio hin rah a nei asi ti theih cio a tha. Cuvek thotho in mibur le pawlkom pakhat cio in kan tuah mi, kan lamzin zawh mi hin ram le miphun thuanthu hi a tuah tha in a tuah siat asi ti theih cio a ttha. Milai pakhat siseh mibur le pawlkom siseh ram le miphun thuanthu sungah an tuahnak le an sinak vekin senpi vangtlang in kan sim, kan rel, kan theihter, le an sinak ciah ah kan ret ngam a ttul. Cuvek pawl cu Humhual in a tuah ding sungah a ret in a lang.

Asile, Humhual cun ziang a humhual dingih ziang a do in ziang a tuah ding?

Ram le miphun thuanthu, thuanthu tiluang in kan miphun liangparah a tthummi thuanthu tuanvo cu ttuan ding, thuanthu tiluangin kan miphun kan mipi parah a tthumi canpual le canvo cu humhual ding, kan miphun le mipi canpual le canvo a humhual rualrualin tuanvo le mawhphurnak khal phursuak thei dingin a tuan ve ding. Cui hlei ah, mimal, mibur, pawlkom cangvaihnak pawl khalin ram le miphun thuanthu ah ziangvek dinhmun ah an dingih senpi vangtlang hrangah ziangvek siatnak tthatnak an thlen pi tiah a ausuahpi a ttul, lamzin dik a khihhmuh a ttul. Cun, kan miphun, kan ram mipi mitthli thla ter tu, mipi lungawinak siatsuah tu, senpi vangtlang hmasawnnak dal tu, mipi canpual siatsuahtu, mipi hmakhua tisiat tu, cu pawl thawn rualpitthat in lamttang a tuah tu pawl cu Humhual in a do in mipi hnaihnawk lo dingin a kham ding asi.



Falam mipi, hril ding nan nei, kan nei! Nan tthang thlang ding maw, na pil vivo ding? Thuanthu tiluang in in pek mi, miphun canpual le canvo cu kan humhual ding maw kan hloh ding? Thuanthu in kan liangparah a ttum mi tuanvo cu lungrualin kan ttuan ding maw, dung kan sip san ding? Kan tesinfa pawlin tuisan milai pawl tanta mi thuanthu cu lungawi sopar ten an run porh aw zet ding maw, kan hminsal hman an zahpi ding? Mimal, kawhhran pawl, le pawlkom dang pawl khal hril ding kan nei, kan nei! Miphun thuanthu tuahttha zawngin ke kan kar ding maw, kan tuahsiat ding? Kan humhual aw ding maw dungsip in kan miphun sinak cu miphun dang sinak ah kan zep lan ta ding? Hril ding kan nei!


Hminsin: Himi cangan mi hi Humhual aiawh in le mibur maw pawlkom pakhatkhat aiawh in ngan mi asilo, Humhual in senpi hnenah a tarlang mi tumtah mi parah, mimal lungput le ruahnak lawng asi.

No comments: