Saturday, August 18, 2007

Laimi Santiluang Dawlthat Tul: Social reformation needed

Aug 8, 2007
Thuhmaihruai:
Aizawl, Mizoram ka um lai (2000) ah, Aizwl Radio in zing 9am hrawngah "Vanglaini" thuthangca suahmi 'editorial' ta cu la in hitin a sim: "Khawsak (Chin) mi pawlin Mizoramah Mizo fate pawl sualnak an rung zirh vivo ih sualnak a pung vivo ruangah khawchak (Chin) mi pawl thawn Mizo hnahthlak pumkhat sinak ding lam thu tawlrel ding cu thilcang thei asi lo ding." Ka thin a heng tukih tellephone thawn "Vanglaini editor"ka phone. Mizoramah a ummi, Chin mi, kan milesa pawl harsantak hliakhlai in (research ka tuah lai) kan um lai asi. Cuvek thotho in laimi kan vak kan tawihnak ah Chin miphun pawl hin ziangvek hmel kan pu, midangin ziangtin in hmu? Kan t esin fa pawlin Chin (lai) mi sinak hi an porh awk theinak dingah santiluang kilkhawi that tul mi a um asi.

Kan pipu san lai ah, milai siathatheihnak lamhmuhnak in thiltha tuah lawng si loin casungah ngan lomi, khuahlan dan le dun in a rak kaihrem hai ih thiltha tuah zuam dingin faknak, lawmnak, cawimawinak le upatnak pawl dawi in mi tampi thiltha tuah an rak zuam aw aw. Cuvek thotho in thiltha lo tuah lo dingin, hremnak, mawhsiatnak, ningzahnak pawl hrial tum in thiltha lo cu an rak hrial. Senpi vangtlang mipi siathatheihnak (collective consicne) in a rak kaihruai. Laimi pawl cu phunhnam fatete lakah mah le ramthen cio ah mah le lal thawn rak uk awk asi tikah hnamkhat le hnamkhat pehtlaih awknak le tuahtlang mi a mal tikah hnai hnawk awknak khal a mal. Santhar san, ram dinkhawm kawlram kumpi zalennak hnu lamah laimi lawng si loin Chin mi zapi, Kawl, Kachin, Mon, tvp, tiang ramkhat ah kan um. Ram Dinkhawn Kawlram pi sung lawng si loin, tuihlan kum kul sungah, ramlengah Mizoram , India , Bangladesh , le leitlun ramdangdangah kan milesa kan vakvai vivo. Ramsung ramleng ah midang hnen ihsin kan zirmi siseh kanmah lala in kan thlothlakmi nunphung siseh a tam vivo. Cu pawl cun siatnak le thatnak kan miphun parah a thlenter vekin thuanthutiluang in a fennaknak ah fen dingin zoh men loin kan miphun hruaitu, politictians, biaknak lam hruaitu, le pursum leilawnnak lam milian, le zirnak lam hnatuantu le kumpi lam thawn a pehpar tu pawl, mi zapi ten tangrualin hmalak a tul mi a um.

Biaknak lamah khuahlan rirai biaknak ihsin khristian sakhua biaknak ah kan thleng awk tikah hmun tampi ahcun milai nitin nuntu khawsaknak, fimthiamnak, nunphung dan le dun pawl khal hmasawnnak tampi a um rualrualin thatlonak khal a um ve. Kan ram kumpi thatlonak ruangah ziangkim ram mipi pehtlaih awknak ah mi senpi hmasawn tlangnak, lungawi tlangnak le hmailam kumkhua daih, cawisan tlak nunphung, thinlungput le mizia pawl tuahtha lo loin a selam pan in a feh rero mi tampi a um; cawisan tlak miphun, mimal, mibur kan si theinak dingah thuanthu tiluangin a selamah kan mipi thinlung a fen rero mi pawl kham thei dingin siseh tuahtha sal dingin siseh hmalaknak neih hrimhrim a tul. Cui hleiah kan kiangkap ah nitin kan hmuh mi le ton mi, kumpi rorelnak, khualtlawn veivahnak, le santhar ei in hawlnak pursum leilawnnak ruangah diknak le dingnak a hlo vivo ih midang le mipi lungawinak siatsuah zawngin ei hawl nak, miphun thuanthu siatsuah zawngin mimal hlawknak hawlin cangvaihnak pawlin kan milesa lakah mi tampi thinlung vavai in an um. Curuangah, santhar tiluang in tisia bawrhhlawh thawn kan mipi a fen rero mi kham thei dingin le Pathian lungtawng cawisan tlak miphun kan si vivo theinak ding hrangah biaknak lam pawlkom, vengsung pawlkom, pastor, kawhhran upa, milian le neinung kan neihmi, hruaitu upa le zirsang mino, ramsung nulepa, thangthar pawl tangrualin in hmalak a tul.

Ziangvek pawl hi miphun siatsuahtu an si?

Phunhnam siatsuah tu, santiluang thusia in kan mipi a siatsuah rero mi lakah a hnuailam vek thu pawl hi a hrekhat pawl an si:
#1. Thinlungsiat tundin (repairing decayed moral) :- kan ram mipi thinlung a eisiat rero tu, miphun siatsuahtu, lungput tha lo hi do hrimhrim a tul. Dik lonak, midang mithli tla ter tahratin mai mimal pumpuarnak hawlnak, miphun thuanthu ngaihsak lonak, midang canpual siatsuah tahrat in mimal hlawknak hawlnak, hnam hlo sinak pawl do a tul. Politics tuah tikah siseh ei le in hawlnak, pursum leilawnnak, biaknak le milai pawlkom awknak tinah eiruknak cu do in hnam thianghlim, le cawimawi tlak miphun kan si theinak ding lamzin hawl a tul.

#2. Nunphung kenkawh tul mi: Kan miphun mawinak cu kan tong le nunphung ah a hngat awk vekin ziangtin kiltin ihsin kan nunphung kan kenkawh in kan thangso ter thei ding ti ah lamzin hawl tlang a tul. Kumpi cangvaihnak, Biaknak, politics, le sumdawnnak khalah kan miphun mizia le sinak siatsuah zawngin cangvaihnak pawl do le kham thei dingin mipi tan tlang dan hawl a tul.

# 3. Santhar milai pawlkom awkdan (Contemporary social order):

Vengsung hoha awkdan, kaihruai awkdan, zovek pawlkom in ziangvek hnatuan a tuan ih ziangvek pawlkom sungah mipi ziangtluk tiang tuhlut awknak an neih a tul, mipi thazang (social capital) cu ziangvekin zianghrangah ziangzat hman tikah senpi vangtlang, khawtlang hrang hlawknak bik asi ding? Hnam fatete pawlkom awknak in ziangvek a tuah tikah midang zapi hrang siathnak thlenter loin thatnak sawn a rahsuak thei ding? Kawhhran pawlkom awknakin vengsungah ziangvek thatnak that lonak a suahter, ziangvek tiang rem awk lonak le dodal awknak a suahter? Ziangtin a tuhnakin biaknak, milai pawlkom le mibur cangvaihnak pohpoh in senpi vangtlang le khawtlang hrang thatnak a suahpi thei ding? Miphun siatsuahtu milai mizia, lungput, le tuahnak pawl cu ziangtin senpi tangtlang in kan do ding? Ziangvek in ramsung ramleng ah hmanrua bungrua (resoures) kan hawl tlang thei ding? Khuahlan lalsan lai thinlungput pawl tlansan in siseh kawlram ralkap uk awknak, dictatoship kaihruai awknak pawl tlansan in ziangtin pawlkom le pehtlaih awknak tinah mi senpi lungawinak le hlawknak a tambik rahsuahter theih asi ding, vengsung mimal tin in ziangtin khuitawk in an duhmi duh lo mi an ausuahpi thei ding, ti pawl hi ruatkhawm tul hrimhrim mi an si.

#4. Phunhnam fatete thlaidan awknak: Ziangtin ziangvek in phunhnam fatete karlakah pehtlaih awknak le theihthiam awknak, pawlkom awknak kan neih a tha ti ah senpi tha timi hawl tlangin hnamkhat le hnamkhat eltai aw zawng si loin tanrual dan hawl a tul. Ziangvek hnan khurbing cangvaihnak pawl hi hrial a tul ih senpi vangtlang siatnak asi, ziangtin senpi vangtlang thatnak hrangah thleidan awk nak le duhsakbik awknak um loten kan lai nunphung le khristian thuken vekin senpi vangtlang thatnak ruatin hma kan la tlang thei ding, ti pawl hi tuat khawm hrimhrimtul mi an si.

#5. Vengsung (society) nathrik hawl le damnak hawl tlang a tul:
Ziangvek thuanthu, santiluangin kan milesa mimal in siseh mibur in siseh mipi senpi vangtlang thinlungput le mizia a siat ih ziangvek in tidam sal a theih ding, ziangvek hmanrua le bungrua kan nei ih ziangtin tuahthat sal theih asi ding, hmailamah ziangtin kan khua kan ram kan mipi cu kan kilhim aw thei ding, ziangtin kan miphun mawinak le porh awknak kan kilkhawi in kan kenkawh ding, ti pawl hi nasate ruat khawm tul zet mi an si.

#6. Senpi vangtlang thupuan:
Kan ramah ram uknak in a kilhhnget tuk ruangah senpi vangtlang in thu hla theih thei mi hi a mal tuk. Asinan, mah le tlang, ramthen sungah kanmah te thu le hla tampi theihter awk dan, zatlang thupuan ausuahpi thei dan lamzin tampi a ummi a um. Kumpi dinglai dodal zawng kherkher si loin ram mipi hmasawnnak, vengsung thianhlimnak, miphun siatsuahtu nunphung tha lo, dodalnak, zalen zetin vengsung thu ausuahpi nak ding lamzin kanmah te hawl thiam a tul. Kumpi le midang in in siatsuah thei mi cu kan taksa lawng asi, kan thinlung le thlarau cu kanmah in kan siatsuah lo ahcun zohman in intuahsiat thei lovekin siatnak in in khuhneh lo dingin kanmah lala in tuanvo tumpi kan nei fawn.

Hi pawl hi thu tampi lakah tahthimnak vekin ngan tel mi an si. Thutlangpi tarlang mi pakhat hnu pakhat hi cahram saupi suahpi dingin a takin kan ram mipi lakah ziangvek tiang ziangtin hmun a khuar in a siatsuah zo, ziangtin ziangvek thawn mipi thinlungput kilhim le tuahthat saltheih asi ding ti pawl cipciar in hliakhlai in buaipi hrimhrim tul mi ansi. Mihrekhat cun hivek thu pawl hi kan ram a that tikah le kan pum a puar deuh tikah buaipi ding asi ti ah an ruat men ding nan, hi pawl hi kan ril a rawng, ram a tha maw tha lo maw, thawng inn sungah maw lengah kan um tikah khalah, ramsung ramlengah kan buaipi hrimhrim ding mi an si tiah a ruat tu khal an um ve ding.


Ziangtin tuah thawk theih asi:

Hmun tampi ah, a bik takin kawhhran pawlin, buaipi rero zo asi ko ding. Asinan a tuhnakin tam sinsin tuah theih nak lamzin a um asi. Santhar pehtlaih awknak a that ruangah ramsung ramleng khal hmalak tlang thei mi tampi a um. A awlsam bik in hmalak thei dan dingah ruat lawkmi pawl cu:

#1. Biaknak lam hmalaknak:
-Kawhhran pawlkom: Kawhhran upa, pastor pawl hin, Bible in tuanvo a pekmi khal an sivekin, tuah thei mi tampi an nei. Khawtin hmuntin ah a ummi kawhhran upa le pastor pawl in seminar, conference tuah in a thlun ih tarlang mi pawl hi ruatkhawm, rel khawm, thiltha lo hnam siatnak do dingin hmalak tlang dan ding an rel khawm thei. Cutin mah le kawhhran sungah mipi zirhnak (public education) khal an tuah thei ih mipi an kaihruai thei. A biktakin ramsungah, kawhhran pawlkom hi a zalen bikmi pawlkom asi vekin kawhhran hin tuanvo tumpi a nei.
-Bible tlawng: Laimi rori in Bible tlawng tampi an din zo ti thu theih asi. Bible tlawng zirhtu le saya pawlin a thlun ih tarlang mi pawl thu rel khawm dingin conference, seminar, mibur pumkhawmnak an tuah thei ding a zum um. Tlawng dangdang kawm khawm aw aw in siseh thlawngkhat sungah zirhtu le tlawngta pawl komkhawm aw in siseh tuah thei mi tampi a um ding tiah ruahnak a um fawn. Bible tlawng tinah an tuah thei mi cu an zirnak (time table le cariculum) sung rori ah santhar thuanthu tiliang thlir khawmnak (contemporary social movement issues) rel khawm can zarhkhat ah tlawngta le saya zate'n minute 30 sung can an hmang asile tampi thathnemnak a nei ding tiah ruahsannak a um.

#2. Vengsung pawlkom: Vengsung nulepa, thalai, nubu, pawlkom phunphun a ummi pawlin mibur tonkhawm awknak tuah in a tlunih tarlang mi thu pawl ruattlang le hmalak tlang theih asi. Ramsung khalah kumpi le a cozah dodal zawng si loin senpi vangtlang lungawinak le hlawknak hawl tlang dingin hmalak tlang thei dan lamzin tampi a um.
#3. Sumdawng milian pawl: Ramsung ramleng sumdawng milian, neinung deuh pawlin ram mipi senpi vangtlang hmasawnnak ding ruatin neiih sumsaw thawn a tlunlam ih tarlang mi vek pawl thu hla ruatkhawm dingin a tulmi sensoh pawl tla thawh khawm in vengsung upa, hruaitu pawl thawn hmalak tlang a theih mi tampi a um.

#4. Thiamsang pawl: Atlunlam vekin hmalak tikah, mah le pawlkom, tlangtluan, kawhhran, mibur fate sung lawngah khurbing zetin feh loin leitlun khawmual tinah a ummi, laimi rinsan tlak, thiamsang pawl thawn tuan tlang thei dan lamzin a um. Tthimnakah, Bible tlawng le vengsungah seminar le workshop tuah tikah leitlun ramtin ah a ummi laimi thiansang pawlin cahram phunphun suah hnatuan tlang thei dan tampi a um. A cohzah uknak thleng aw dingin ramsung mimal le mipi in an tuah thei mi a malzet vekin a lang lai ah, ram uk awknak a that lo ruangah a thleng mi, mipi thinlungput siatsuah tu pawl kham ding le kan miphun sinak le mawinak kilkhawi le kenkawh dingin mi zokhalin tuanvo an nei cio ih tuah thei mi tampi an nei fawn.

#5. Pawlkom din thapek: Ramsung ramleng ah pawlkom tampi din vivo a tul. Thimnakah, laimi Bible tlawngsuak, cazir tampi an um nan, tutiangah cakzet (active) zetin a cangvai mi "Theologial association," "Chin Theological School association", Bible thiam pawl pehzawm awknak hman a um lo, cuvek thotho in phurnak bang, pawl siseh vengkhat sung misa pawl siseh pawlkom tampi din vivo a tul. Mah le lamzin cio ihsin ziangtin kan miphun kan cawisang dingih ziangtin lamzin dikah kan thuanthu tiluang kan fehter thei ding timi ruatkhawm le tuan tlang a tul tuk in san thuanthu in a langter.



Hi pawl hi tahtthimnak fangfang in ngan mi asi. A taktak in tuah le hmalak tikah tam sinsin le kimcang zetin hmalak thei asile kan miphun thuanthu tiluang in kan mipi a siatsuah ding pawl cu tampi kham theih asi dingih kan farah hmanah upattlak miphun, ca kan thiam sang lo hmanah rinsantlak miphun, leitlun khawmual san kan man lo hmanah kan sinak zianghman ningzakpi ding um loin, miphun pitling, mahlemah thinlung tohtelh aw mi kan si ve thei ding. Cuticun kan miphun Pathian a lung a hmui dingih kan miphun, akn t esin fa in cawisang vivo ding asi. Kan thuanthu tiluang hin kan miphun hi ningzahpi um dinhmunah kan mipi cu a fen rero pang maw?



Acem!

No comments: