Saturday, August 18, 2007

Santhar, Cibai!

CIBAI, SANTHAR!
Aug 2, 2007
Kan dung naite, June thla ni 7 & 8, nihnih sung kha Community foundation pakhat in sponsor in tuahsak ih kan umnak khua leadership tour ka va feh ve. Company, agency le cozah department dangdang ihsin manager, executive director le hotu mi 52, leadership buatsaihtu pawl tel loin, mi 52 kan si. Kan umnak, Indianapolis khua ih thil thupi naknak, atufang khawpi hmasawnnak hrang hmalaknak thupi bikbik hmunah hnatuan lubik kaitu pawl thawn tawng aw aw in cupawl in an hnatuannak thu in sim (presentation an nei). Ka rualpi pawl cu keimai kum zat , 25 to 45, hrawng lawnglawng ansi. A tamsawn cun phone, kutzaphak sungah hum theih, cellphone-music player-internet- email-digital camera, a ngah theh mi phone an keng theh. Thu an sim le an tongkam, an hawiher, an hnatuannak pawl an sim vivo tikah ka thinlung sung ah thu tampi ka ruah dah lomi iruat ter. Voikhat cu ka tlawngkai laiah Indiana University campus ah, sun hna ka tuan theh ih zanlam class la dingin ka feh rero. Tlawng inn leng, baranda ah tlawngta pawl computer-laptop thawn ca an zoh culci. Mi hrekkhat cun coffee (star buck) khuat an kiangah an ret ih an in phahphah ka hmu. Mino tete an si, an hmel, an hnipuan hruhdan , an hawiher zoh tikah ziangthu an zir timi thei lo khalin santhar milai an si theih a theih zet. Laitlang ah University/College pakhat hman kan nei ve hrih lo ti ka ruat suak tikah ka riah a sia ngaingai. Laimi mino pawl, laitlang (falam) university campus sung thinghnem tohkham parah computer laptop thawn an to fekfek ding ti hi ka mitthlam in ka vun tuak ih ka lungsung cu a hni zikte nan cucu a hla tuk mi duhthusam men asi ti ka theihsal tikah ka mitthli ti a hal sal. Voikhat cu Laimi Kumthar Puai, USA ah kan tuah. Laimi fala note pakhat cu thuam mawi zetin a thuam aw aw ka hmu. A hni cu tawite asi ih a kaiza tlun hman a tuam thei lo. A tuletu a cell phone cu a biak leuhleuh, a rawngmawi zet le pazet, a kutzaphak sungah a hum cun a phone hman mi cu alang thei nawn lo. Adang mino, mipa pakhat ka hmu lala. A sam cu a hrekkhat zual aw teltel in an ding fekfek, a bawngbi cu a tawka a pawih tluartli nawn, a fehdan cu a hnin aw dutdo, a hngawngah tthi raang nawn a ngawrh ih a kutngel ah ziangsimaw a ttem culci. Ka zoh rero tikah laimi a bang ka ti lo zet. Laimi pawl, sumdawnnak, ramdang fehnak, sakhua rawngbawlnak lamah kekar cak zetin mi tampi kan tlan rero laiah zianghman hmasawnnak a nei lo, dunglam dawlh sawn riangri dinhmun ah a ding rero tu, ramsung ah mi tampi kan nei lai asi ti ka ruat tikah khawruah a har ter zet. Kanmah laimi le laimi lala hmuhsuam nautat awknak, thleidan awknak, canpual nekcep awknak, hnamdang ngaisannak, aphunphun duh um lo zet a suak vivo pang ding ti hi ruat lo theih khal asilo. Voikhat cu USA ah khawhar, sungkhat unau thi, inn ah tohpi nakah ka feh. Laimi 40-50 hrawng kan si, culakah kawl pakhat a tel. Thlacam khawmnak kan thawk ih laimi pawl cun kawl hla an sak ciamco. Thla an cam, Pathian thu an simih kawltong lawnglawng an hmang. Ka thinlunhg sungah meisa vekin a kang alh thluh zik. Voikhat cu laimi pawl neih awknakah kan feh. Mirang biak inn ah neih awknak cu tuah asi. Biak inn lengih motor pawl ka zoh tikah mangbangza asi. Laimi puai tuahnak tla a bang lo. Tulaifang laitlang dinhmunah, Falam le Hakha, lai khawte cu sim lo, nupi ttih awknak, neih awknak puai tuahnak Biak inn hmaiah motor paziat a ding theu ti ka thei lo. USA laimi pawl neih awknak puai tuahnak ah leitlun motor tha bik pawl lakah a tel ban tampi an ding thepthep. Neih awknak ih an hmanmi, sathaufar an van mi, monu cei awkdan- pawhte hrek tlunlam le ban pawl tuamtu um lo kawrfual niahniah, samcei pawl zoh tikah kan upa pawlin “laimi” an rak timi kan bang lo zet. Lung a awi in hmul a thoter thei. Pastor pa in kutsihnak a tuah theh in reception hmunah kan feh. Mino pawlin hla an sak ciamco, an thiam zet. Fala tleirawlte pakhat cun hla asak ve, amah cu USA ih laimi kawhhran pakhat pastor pai fanu asi. A hlasak mi cu “Rape” hla an timi vek deuh asi ih a taksa a hnial aw detdo, a kutzung attek ter siarsiar ih a kuzung pahnih thawn a ke karlak lam a sawh zuakzo. Mino hrekhat cu an phur zetih an au kio rero, an za an beng, an ku rero nan kum upa lam hrekhat cu an hmul a tho deuh vek tla a bang. Kan san milai pawl hin kan dungthlun tthangthar nonawn pawl hennah ziangvek nunphung keneh kan zawhter ding ti ah thu inruat ter. Voikhat cu ka hnatuannak ah, USA cozah hnenah bawmnak dil, interview ka tuah hai. Nupinu pakhat in bawmnak a dil ve ih fate pariat a nei, amah cu cozah hnen ihsin hawibang lo mi harsa bawmnak (disability benefit) ngah tu asi. Cui hleiah cozah hnen ihsin a fa le a insang hrangah inn san man, ei le in hrang le sumpai bawmnak dang khal a ngah theh. A zate bawmbak a ngah mi hmuahhmuah cu thlakhatah US $ 2000 tluk hrawng asi. A hnenah thu ka sut ih, “Na fa le pawl pa hmin zo asi” ka ti tikah “ka thei lo” inti. Ziangti’n na fate pa hmin hman na thei lo, ka ti tikah, a nih in “mi tampi an tel culci sisi, zo bik ih fa asi ti ka thei lo” inti men. Cuvekin, nunau tampi khal zoih fa asi ti hman theih lo mi fate an nei. Tunaite research tuahtu pawl simnak vek asile, USA ah naute a suak hmuahhmuah lak ah za ah sawmthum pasarih (37%) tluk cu lakfa an si ti asi (figure?). Laimi teh ziang kan bang? Vawikhat cu cawlhni khawm tlun zawngah kan nau, Zingte in discount coupon (sale ticket) a nei ih dawrah kan feh phah. Thil man an tthum ciamco tikah tamzet kan lei ih receipt ca te kan zoh tikah kan save (in tthum) mi lawnglawng ah US $ 300 leng lo asi. Inn kan tlungih ka zoh tikah kan thil leimi pawl cu Bangladesh, China tivek ramdang tuah mi an rak si. USA ah thil ttuktak, hnipuan, nauhak hmanmi le insang thil hmanmi tuktak pawl cu a tam tambik China tuah lawnglawng an si. Kawl ram ihsin ratu hrang ahcun USA ah China le Bangladesh tuah mi thilri lei rero cu a nuam tuk lem lo, lailam thinlung thawn cu “Made In USA” ti rori hmang ringring sehla thinlung di a riam deuh ding vek a bang. Leitlun cu kawhte pakhat (global village) ah a cang zo taktak asi hi ka ti rero. Voikhat cu kan inn ah computer room sungah ca ka ngan rero. Culai ah zo ti theih lo, Tedim lam mi pakhat in Rangoon ihsin Google chatting in rak tuah. Ka mangbang ih “zo saw na si, khui tawk in?” ka ti tikah “Rangoon ihsin” inrak ti. Cuvek thotho in Rangoon ihsin ka nau in Media Ring talk timi thawn computer sungin inrak bia ih aman a awlte a ti. Ramsung khawte tiang in telephone a ngah theh zo ih rei lo te ah internet khal kan hmang thei thlang ding tinak asi. India-Mizoram le Delhi, Malaysia ah a ummi kan laimi mi tampi cun Internet, email, cell phone pawl an hmang rero zo. Ramsung hmanah Falam, Hakha pawl ah email thawn ca kuat awk a theih lawng si loin zuuknung lang in computer sungah biak awk a theih rero zo. Kan san cu a tlancak tuk tikah dunglam ah thil thlai hlauh mi kan nei pang pei maw ti cek awk fel a tul zet vek a bang can tla a um. Kan nauhak lai ahcun lai khawte ah cep kan rak lai ih vate kan rak pel theu. Zanthing in tuah mi leng kan rak to theu. Phirivau tum thiam, kuai tum thiam, kut-hum tum thiam tivek kan rak uar zet. Uico sual aw, arcang sual aw tivek kan zoh ngah asile kan nuam aw zet theu. Zanlam rawi ei a cut tikah ka nu in ring zetin khawkpi (midang) theih dingin in ko theu. Ka pitar in arti in buh asile kan lung a rak awi zet theu. A tu ah ka fale pahnih hi kumriat le kumruk + ansi. Nitin tlawng an kai lo canah an lehnak cu bicycle, computer le video games, game boy advance, le toy phunphun pawl an si. Video games, internet games, game bou pawl ah lehnak tamsawn cu sual awknak, meithal kahnak, do awknak, pawl tla an si. Ka fapa naute deuh cu kumruk, asi ih tlawng phunkhkat kai ding asinan computer keyboard hman a thiam zo, remote control hman a thiam zo, TV sungah a duhmimi channel amahte a hawl thiam zo, internet sungah a duhmi pawl a hawl thiam zo, games phunphun a lek thiam zo. Kanauhak lai, kumruk ka si lai thawn ka tahthim asile kan neihmi le hman mi, kan tikcu hman dan a bang aw lo zet. Cuvek cu laimi ramdang thleng pawl fale umtudan cu asi theh. Ziangtin santhar mino, kan tesinfa pawl hi kan ram miphun, le kan miphun Pathian hmin sunlawinak lamzin ah kan hruai ding ti thu iruat ter sinsin. Zankhat cu ka fale thawn computer ah internet hmang phah in CNN pipeline, internet TV, kan zoh rero. Ka fale thu sim phah in CNN in space shuttle (van thli um nawn lo nakah an kap suak mi rocket) sungah hnatuan tu pawl le leilung par ihsin CNN in interview an tuah mi pawl kan zoh rero. Thli lakah a thlatel in an umih van par ihsin leitlun parah a ummi milai pawl thawn an be aw rero lai zuknung asi ti thu ka fale hnen ah thu ka sim rero. Santhar pehtlaih awknak ramri then, a hlat lam, lei le van par, tisung le tileng, thli lak le thli um lo nak tiangah kham tu a nei nawn lo. Nimthlakau vekin leitlun khatlam le khatlam mitthep kar (second) sungah pehtlaih awk a theih theh zo. Culai lakah lai khawte ah kan dung kum thawng siar san lai vekin a rak nung rero tu laimi ziangzat an um lai hrih? Santhar hi a tlan cak tuk lawmman ih ziangtin laimi kan tlan ve ding? Zankhat cu, Thlatang vur tlak lai hrawngah, zingpit 3 AM hrawngah ka thangih khua ka ruat. Lailamah puansin ding hman nei loin, kecawm rero in zandai a tuar rero tu nauhak tete pawl ka mithlamah an rung lang ciamco. Ka mitthli ka biang ah a rung luang dutdo. Ka tho ih Pathian hnenah khukbil in thla ka cam, “Bawipa, thiltha zianghman ka tuahsak thei lomi pawl hrangah thu ruat rero nawn lo dingin ka thinlung sungih ruahnak pawl hi ilak hloh sak aw” ka ti. Voikhat cu New York State ah college ka kai laiah computer room sungah ka ca ka tuah rero. Ka thinlung mitthlam sungah ka nauhak tleirawl lai deuh ih ka rualpi pawl ka mitthlam ah an rung lang ciamco. A tu ah khui an thleng, ziang an tuah rero lai ding ti ka ruat tikah ka mitthli a tla ih ka computer keyboard parah a fawr. Ka rak tawn dah mi harsatnak sungah mino tampi an tang rero, harsatnak an tuar rero ti ka mithlam in ka hmuh tikah ka sup aw thei nawn lo. Leng ka suak ih zunthawhnak hmun (rest room) sungah tikcuziangmawzat ka sup aw taih computer room sungah kir sal in ka ca ka tuah sal thei. Leitlun khawmual zoh tikah thathoza asi, canpual tha dawi in tlanzuamnak ah a tlan cakcak hlawknak an ngah rero. Asinan laitlang ah, lai khawte ah kan laimi farah zawnzai pawl dinhmun mitthlam in zoh sal tikah lungsung awmsung hi meisa kaang vek asi theu. Kan kiangkap ah, China, India, Singapore, Thailand ram pawl an thangso cak sinsin, an tlancak sinsin. US kumpi hin thlakhat sungah Iraq ramah a hmanmi, a ralkap pawl cawmnak hrangih a hmanmi hi US dollar billion in asi. Cui tangka pawl cu US ramsung mipi pawlin cozah hnenah an pekmi sum (tax) asi. Laimi pawlin Chinram, Chin miphun hrangah kan sumpai neihmi ziangzat kan pe ngam? Laitlang hi sumpai in zuar ding sibang sehla US kumpi in Iraq ramah thlakhat sungah a hmanmi hnak ih mal in lei a theih asi ding.Tusan milai, Chin mi, Laimi pawl hin, ramdang ah maihrang canpual thatha hawlin kan tlan hlo, nunphung tharthar zuam in kan tlan hlo, fimnak thiamnak nei tu pawl in ramdang sumpai ngah tam nak nak hawlin kan tlan theh, kanmai hlawknak ding asi ahcun hnamdang tong khal kan hmang sawn, kan nunphung, kan sakhua, kan ei in hawlnak, pursum leilawnnak, kan pawlkom cangvaihnak pawl in kan Chinram, Chin miphun cu khuilam hawi in a fehpi? Leitlun miphun dang pawl cun an ram le miphun hrangah an thisen, an neih sumsaw, an nunnak pe in, santhar thiamnak fimnak thawn an tlan rero lai fangah Chin miphun khuilam zin kan zawh ve ding? Laikhawte ah hnipuan hruh ding nei lo, ei ding khawpkham nei lo, sizung fehnak ding hmun nei lo, cazirlo, fimnak le theihnak zianghman nei lo pawl the an hmaikhua ziang a bang leh ding? Tuisan minung pawl hin kan miphun thuanthu in tuanvo in pekmi, kan liangparah thuanthu in tuanvo le mawhphurnak in pek mi pawl ka phur duh lo I kan tlansan asi ahcun kantesinfa pawl hin an run phur duh ve ding maw si? Ka miphun ka ram ti ah zosaw rin-um zetin a ding ngam nawn ding? Ka rual, ziangtin na ruat ve?

No comments: