Saturday, August 18, 2007

Leitlun Ralpi Voithumnak

Leitlun Ralpi Vawithumnak

Oct. 2006
Leitlun thuanthu zoh tikah zohcio khalin leitlun ralpi vawikhatnak le vawihnih kha theihsal ringring asi vekin mi tampi thuruat thiam pawlin leitlun ralpi vawithumnak ziangtin ziangtikah a suak ding ti mi thu hi an ruat in an sim theu. Cun khatlamah Khristian sakhuanak lam thiamsangfilawr pawl khalin leitlun ralpi vawithumnak a suak tik ahcun Zesu a voihnihnak a ratsalnak can thawn a nang/tong aw ding ti ah mi tamsawn ruahnak tamsawn pawl cu khaikhawm theih asi lala. San thuanthu kan zoh asile Creek Empire, Roman Empire , British Empire-ni thla dah lo ramkulh an rak ti rero mi khal an cau in tawpnak ni an rak nei theu. Atufang leitlun, Thup-ral (Cold War) cem hnu ah, USA hi leitlun pumhuap a cakbik umsun dinhmun ah a ding ih mi hrekhat cun American Impire ti ah an ko, leitlun hmunkip ah America in thu-nun thei mi ram tampi a nei. Cu rualrual in America dodalnak leitlun ramtin ah a karhzai sinsin. A tutiangah leitlun fimthiamnak in a hmuhsuak mi hriamhrei tihnung bik, Nuclear hriamhrei khal leitlun rampi le ramlian kut sung lawngah si nawn loin North Korea ram farah le ram fate hmanin Nuclear bomb a puahsin (test) tikah leitlun ralpi vawithumnak a suah tik ahcun hmakhat te ah leitlun ram tampi cu, leitlun pumpi deuh thaw siatsuah thei khawp ralthuam hi milai kut ah a um zo asi ti cu zapi theih asi fawn. Tulaifang leitlun pumpi dinhmun le pehtlaih awknak parah hngat aw in, ziangtin ziangvek in leitlun ralpi vawithumnak a suak thei timi zoh thlang hnik uhsi.

Leitlun rampi pawl pehtlaih awk dan:

Leitlun ralpi vawihnihnak a cem hnu lamah German le Japan pawl cu ralsun ruangah leiba ticawk lo thawn an umih a tu tiang leitlun rampi pawl pehtlaih awknakah luban an si thei nawn lo. Japan pawl hi fimthiamnak le pursum leilawnnak lamah an thangso tuk ih leitlun ah a lubik lam dinhmun an thleng zo nan ralthuam lam ahcun leitlun ralthuam zuam awknak lamah an tel nawn lo. Leitlun ralpi vawihnih nakah USA in Japan khawlipi Hiroshima le Nagasaki cu Atomb bomb hmangin a siatuah sak ih leitlun ralpi vawihnihnak ah namen lo sunnak an tong ruangah Japan mipi pawl in an ram kumpi leitlun ralthuam zuam awknakah tel nawn lo ding dan an tuah ih a tutiang America in humhimnak (security) a laksak ringring lai. Cuvek thotho in German ram khal leitlun rampi cang dinhmun coban nawn loin ram fate pakhat dinhmunah a tutiang a cangta.

Ralpi vawihnihnak a cem hnu lamah Soviet Union le USA cu leitlun ah ralthuam tha, Nuclear bomb nei veve, rampi veve an si ih lamtang nei veve in tikcu ziangmawzat (1980s) tiang cu Democracy lam tang le communist lamtang tiah a Thupte-ral (cold war) nasa ten an do aw ih an eltai aw ringring. NATO ( USA lamtang) le Warsaw ( Russia lamtang) tiah thenhnih an then aw aw ih dodal aw ringring le pel aw ringring in kum ziangmawzat leitlun kawvel cu a rak liam. Asinan communist uk awknak lam, Soviet Union le a lamtang pawl cun pursum leilawnnak lam ah Democracy uknak (USA lamtang) duhtu pawl cu an zuam thei nawn lo tikah le Soviet Union pi cu a phel darh theh tikah Russia pawl cu dung an sip ih a Thup-ral (Cold war) cu a tawpta. Cutikah USA hin leitlun ramkip ah milai thunun thei mi nei in democracy uk awknak lam hawi in dungtlun tampi a nei. A Thup-ral do awk lai le Societ Union a that lai ih Russia kuthnuai ih um ramthen pawl khal a tu ahcun mahte uk aw aw in USA lamtang ah an cang sawn riangri ih an mipi in Democracy uk awknak an duhsawn tikah siseh ram hmasawn ter dingin sumpai an tul ruangah siseh USA in nasa ten a bawm hai ih lamtang ah a tuah.

Cuvek thotho in USA in leitlun hmun tinah milai lamtang a nei vivo. Asia ramah, Japan , Philippine, Taiwan , tvp., Middle East ramah Saudi Arabia , Turkey , Isreal , Kuwait , tvp., milai nei in ralkap le ralthuam thatha thawn a umcilh hai. Cutik ah mi tampi, USA duh lo tu pawl cun leitlun ram pehtlaih awknak ah USA in a thunun mi duh loin an dodal zet. Cumi lakah Muslim hratkhawkheng pawl hi a luar bik an si. Cui hleiah Rusia le China pawl khal hin USA cu langhngan in an do lo nan pursum leilawn thu ah siseh leitlun peh tlaih awknak thu ah siseh USA dodal tu pawl cu an rualpi tha an rak si. Thimnakah, USA duh lo zet t Iran, Cuba, Syria, Venezuela, North Korea, ti pawl cu Russia lole China ih rualpi tha an rak si riangri theu. Cutin leitlun a Thup-ral (Cold war) a cem hnu ah USA in leitlun hmun tinah lamtang tampi ram a nei vivo ih khatlamah Russia le China khal in lamtang rualpi ta ram tampi an nei veve.

Leitlun ralthuam le pursum leilawnnak

Ralthuam lam kan zoh asile, a tlunah sim zo bangin, nuclear bomb nei tu ram pawl hi USA, Russia, Britain, French, China (United Nations ih Veto power nei, permanent member pawl), le India, Pakistan, le nuclear bomb a nei tiah ruat mi Israel pawl tla an si. Cun a tu nai te ah North Korea in nuclear bomb a puahsin (test) tikah Nuclear ralthuam cu leitlun rampi pawl kutsung lawngah sinawn loin ram fate khalin an nei tlang tiah sim theih asi zik te tlang. US le leitun ramdang pawl in North Korea cu nuclear bomb nei lo dingin nasa ten an zuam rero lai na’n ziang a bang ding ti cu sim theih asi hrih lo. Curuangah leitlun ralpi vawithumnak, rampi zate telin, kap awk a um asile leilungpi cu sawprawp seksek in bomb in a siatsuah thei ding khawp ralthuam thatha milai kutah a um zo tinak asi. Ralthuam hrangah sumpai hmanmi le ralthuam neih mi lam zoh asile USA cu leitlun ah ramdang pakhat hman tahthim ding um rual loin a cak lai thotho cu asi. Cui hleiah leitlun ramtin ah ralkap le hriam hrei a ret cia theh tikah kap awk ding sisehla a tu ih USA ralkap pawl umnak ciar ihsin leitlun pumpuluk an kap ban theh. Asia ramah, Japan, Philippine, Thailand, Taiwan, tvp, Middle East ramah, Turkey, Saudi Arabia, Israel ram, pawl ah siseh leitlun hmun dangdangah US in ralkap le ralthuam a ret tikah leitlun pumpuluk in a ral thuam thatha thawn a kap ban theh. USA in ralthuam le ralkap thatha a nei ko nan ramdang ihsin ral pawlin bomb an kap suakmi missile pawl kham thei dingin missile defense system hi a pitlin ngaingai thei hrih lonan missile tampi pawl cu anti-missile in a kap thei theh ih ziangmawcin cu a thla a muang hrih ko.

Leitlun pursum leilaw le sumdawnnak hin leitlun ram pawl pehtlaih awknak ah lai tampi a rel. Leitlun pursum leilawnnak le sumdawnnak ah cuh awk bikmi pahnih cu market le bungrua hraw ( raw material) pawl an si. Market (anmai ramsung suak zuar nak dinghmun) hi thahrum hmang in cuh-awk sinawn loin democracy ram pawl ahcun ram mipi pawl duhdan vekin le duhthlan vekin an duh mimi lei theinak an neih ruangah ralpi vawithumnak suahpi ding khawpin cuh awknak a suah pi ding a zum um hrih lo. Cun khatlamah bungrua hraw cuh awknak in rampi pehtlaih awknak hi a tuah tha in a tuah sia nan bungrua cuh-awk ruang khalah leitlun ralpi pathumnak a suah phah ding hi a zum um hrih lo. Asinan bungrua lei le zawrh awknak ruangih rampi pehtlaih awknak pawl hin ralpi vawithum a suak asile lamtang a tuah phah ding a zum um. Thuthimnakah, Leitlun ramthangso pawl hrangah Zenan (Gasoline) hi hman lotheihlo in atul mi asi ih mah te tohdelh aw lo ram, USA, China, tivek pawl hin Zenan duhruangah ramdang an nawr le kap phah can khal a thleng leh thei. Middle East ram USA in a puaipi nak bik khal Zenan a um ruang thu hi a thupi bik pakhat asi ve. Cun, Iran ram hi China in Zenan a lei tambik nak pakhat asi ve tikah China le Iran ram pehtlaih awknak khal Zenan lei awknak ruangah asi. Cutikah Iran ram parah siatnak khawp tuah ding thu thleng pang sehla China in a Zenan duh mi a lei ngah lo ding hnakin hum thei tawk a hum tul can tla a thleng leh thei mi asi.

Ruahnak kalhki aw mi le mi sosang pawl (Ideological conflict and terrorism)

A Thup-ral (Cold war) lai ahcun communist le democracy ram kaihhruai awk dan pahnih, ruahnak sual aw mi a rak si. A tu sanah communist le democracy ti si nawn loin USA in a tih sawn mi cu Biaknak lam sosang, Muslim hratkhawkheng pawl asi. Sept. 11, 2001 ah New York ih um World Trade Tower an siatsuah hnu lamah leitlun pumpuluk ih Muslim hratkhawkheng pawl lungput le thiltum cu leitlun pum theih asi zo ih Afghanistan le Iraq ram ral do awknak ihsin a karhzai sinsin mi American huatnak le demoracy, western nuntuzia huatnak pawl a karhzai sinsin tikah himi mi-sosang pawl cangvaihnak hin leitlun ralpi pathumnak a suahpi thei pei maw tiah mi tampi in an ruat. Ramhnuai maw hmun thup, kawm le ker ah a relh mi, Osama bin Laden le a ho pawl, Al Qaeda pawl lawng si loin Lebanon ramih Hezbollah , Palestine ramih Hamaz, pawl siseh hmundang ramdang ih Muslim hratkhawkheng pawl hi pehtlaih awknak an nei theh lawng si loin kumpi kai tu Muslim ram hotu pawl hin sumpai le hriamhrei thawn an bawm lo hmanah zumnak (ideologically) in tha an pek tikah pehzawmnak an neih mi pawl hin hmailamah siatnak tumpi an tleng thei ding tiah mi tampi in an ruat. Syria le Iran hin USA le Israel cu siatsuah tlak hrimrhim siin thu hla an puan zarh hlei ah Iran president pa cun 2005 ah siseh 2006 Oct 20, 2006 ah siseh a thusimnak ah Israel cu siatsuah rori dingin thu a tiam awk tikah Muslim sosang pawl hin hmailamah siatnak ziangmawzat cu an thlen ding tiah mi tampi in an ruat. Cui hlei ah Iran le North Korea pawl in nuclear ralthuam tuahdan pawl (technology) an thei tikah mi sosang (terrorist) pawl kutah an pek pang asile siatsuah thei le tihnung hriamhrei pawl kha misosang pawl kut a thleng sual asi ahcun ruah lopi’n leitlun rampi in siatnak nasa te tawn thei mi a nei ringring ah a cang. Ziangah tile ram a thangso sinsin tikah humhim awknak ralthuam a sak sinsin rualrual in siatsuahnak fate in siatnak nasatuk a thlen thei nak lamzin a um lala.

Muslim sosang pawl ruahnak thuhramah a thum aw mi cu; 1) Western nuntuzia le democracy uk awknak ih mimal zalennak (tawka hur pawl tiang zalen zetin khawsungah um ternak, nupi palsa then awknak, neih aw loin nu le pe pawl awknak, tvp) hi Muslim biaknak sakhua kalh, le satan hman rua asi ti ah an hmuh ruangah an biaknak thuhram ah hngat aw in Western nuntu in a nungtu pawl, Muslim biaknak a thlun lo tu pawl thah le siatsuah cu vanram ah laksawng tumpi ngahnak asi; 2) Israel (Zionism) hi Islam sakhua nak le Arab miphun pawl ral an si ih Israel ih ram an nei lo, curuangah Israel siatsuah le an minung pawl thah cu sual asi loih vanramah laksawng tampi ngah nak sawn asi; 3) Jerusalem cu Muslim khawpi asi ih Muslim pathian in nikhatkhatah amah be tu pawl (Muslim) pawl kut ah a pek leh ding; 4) Muslim biaknak le Arab miphun pawl ral cu ziangvek hriamhrei hmang in siseh ziangvek cangvaihnak thawn khal in siseh siatsuah a thiangih an pathian duh mi asi; 4) Islam sakhuanak leitlunah a karhzai thei nak ding hrangah ziangvek hmanrua khal hman a thiang; 5) Arab ram hrimhrim ah USA ralkap pawl um ter hrimhrim lo ding. Arab ram ah USA ralkap, Muslim sakhua zum lo ti pawl an ummi hi an miphun le pathian mualpho ter tu a si. Curuangah hivek ruahnak le zumnak thuhram pawl hin Muslim mi tampi thinlung a ciahneh ih thihngam in bomb tawmpi mai taksa parah tawntem aw tahratin mi siatsuah kha pawi tinak an nei lo. Curuangah hi pawl kutsungah bomb tha lo, siatsuah thei tu bomb tha lolo a thleng pang asile tih a nung sinsin.

Cutin, Iran, Syria, le Arab ram pawl (Arab ram pathum Igypt, Jordan le UAE siar lo) cun Israel hi a tutiang a zalen mi ram pakhat ah an pawm hrih lo ih Isreal siatsuah tahratin Jeruslem cu Mulsim khawpi pakhat ah tuah dingin le a zelenmi Palestine ram din dingin thla an cam in an tim lam rero lai tikah Middle East ihsin a suakmi buainak hin leitlun ralpi vawithumnak tiang a thlen leh thei ding tiah ruahsanak an nei. Middle East ah Arab ram kulhluaihnih a um ih an ram pawl hi leitlun ralpi vawihnih hnu lamah Britian, French, le a hlan ah a rak uk tu pawlin ramri an rin sak mi pawl ansi. An ram a fate nan leitlun zenan suah tamnak bik asi. Middle East ram pawl ihsin a suak mi zenan tel loin a tufang leitlun in a tulmi zenan hi khui tawk ram ihsi hman in khawpkham ngah theih lo asi tikah Middle East ram pawl hi an thupit zualnak asi. Cutin asilai ah Israel cu USA in amai milai rori ah ruatin sumpai le hriamhrei thawn siseh leitlun politics ah siseh a humhim in a bawm ringring ruangah Middle East muslim ram sosang pawl cun USA cu Isreal thawn pumkhatin an hmu fawn. Cun khatlamah Iran in nuclear khawl tumpi thawn Uranium a tuah rero tikah leitlun ram tampi in Iran hin Nuclear bomb a tuah tum asi tiah an zum ih Iran in Nuclear bomb a nei asile Israel a siatsuah duh ding ti anzum fawn tikah Israel le leitlun ram tampi cun Iran cu Nuclear bomb nei lo dingin kham an tum rero lai fang asi.




Leitlun pawlkom: United Nation Organization (UNO)

UN hin leitlun ralpi vawithumnak suak lo dingin a kham thei ding maw ti ah thusutnak a um theu. A sannak tawi bik cu a kham thei lo ding, ti asi. Ziangruangah? UN hi mah te duhthlannak in pehzawm aw mi pawlkom pakhat asi ih UN in thuthluknak a neihmi parah lotheih loin thlun tul mi UN Security Council thu thluk mi le General Assembly ih thuthluknak tuah mi, zapi in lotheihlo in thlun tul lo mi tiah then asi. A tufang UNSC ih veto power nei, China, USA, Russia, Britain, le French pawl hi a kumkhua in lungrual thei ringring hai sehla leilungpi cu a dam sau deuh tla asi thei. Veto power nei pawl ram lakah Rusia le China hi pehtlaih awknak thuk sinsin an neih vivo tikah Russia le Chin hin USA duh mi hi tampi an kham thei vivo lai ding. Cun Russia le China hin Iran ram le USA dodal tu ram pawl an thunun thei vivo in in an rualpi that vivo in a lang fawn tikah Russia, China, Iran le ramdang fatete pawl tang khawm cun USA le a lamtang pawl dokalh thei dingin pawl an cak zet an si lai thei lala. Asinan leitlun ralpi vawithumnak ah rampi, Chin, Russia, le USA pawl do awknak ihsin thawk loin ram fate, Iran, Israel, N Korea pawl ihsin a thawk lole, Terrorist pawl ih tuahnak ihsin a pehkang aw vivo mi leitlun buainak asi ding ti ah mi tampi in an zum. Cutikah UN in a tuah thei mi cu daiten thu rel khawm le rem awknak ding asi tikah a dai zawngin rem awknak in rem theih lo mi Terrorist pawl ihsin buainak a suak mi siseh ram luhlun, Iran le North Korea tvp. ihsin a suakmi buai in siseh leitlun rampi pawl a pehkang vivo asile Leitlun ralpi vawithumnak cu duh lo cingin leitlun milai pawl in an tawn thei mi asi.

A tawpnakah, leitlun ralpi vawithumnak suahnak dingah leitlun politics cangvai rero mi tiah ruat mi pawl cu:

1) Leitlun sakhua bianak lam thuthram ah hngat awin misosang pawl (Islamic terrorists pawl)
2) Leitlun thuneihnak le ram porhnawk lam tlanzuam awknak ruangah leitlun ralthuam zuam awknak, nuclear bomb thu ruangah a suak thei mi buainak, le
3) Pursum leisawnnak le dumdawnnak ah market le bungrua hraw cuh awknak ihsin a suak thei mi buainak pawl hi a si hrih.

Leitlun ralpi vawithum nakah cu ralpi vawikhatnak le vawihnih nak vek si loin, leitlun rampi, cakbik ram pawl China, India, USA, Russia, Britain, French, tvp. ihsin a thawk hmaisa mi ralpi si loin sakhua kulmuk, misosang (terrorist ) pawl asilole ram luhlul, Iran le Korea nuclear thu ihsin a suak thei mi buainak, asilole, Israel le Middle East Muslim pawl buainak ihsin a thawkmi asi thei tiah mithiamsang filawr pawl cun an zum in thuanthu an thlirthla rero. Ziangtikah ziangtin leitlun ralpi vawithumnak a suak ding timi cu thuthup asi lai ih zohman theihfiang asi hrih lo, Pathian lawngin fiangzetin a thei.

1 comment:

Anonymous said...

I like this phrase :)